Contact

Ο χώρος των φυλακών στην αρχιτεκτονική

Βιλλιώτη Λία

​

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

 

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 

• ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

• Η έννοια του εγκλεισμού

• Ιστορική αναδρομή

 

• ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΝΟΙΧΤΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

• Η τελειοποίηση των μεθόδων έλεγχου και επιβολής εξουσίας - Πανόπτικον

• Η έννοια της ανοιχτής φυλακής

• Συγκριτική ανάλυση

 

• Ο ΧΩΡΟΣ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΤΟ ΚΕΛΙ

• Φως

• Χρώμα

• Αερισμός

• Ακουστική

 

• ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΛΑΡΙ

 

• Εισαγωγή

Ο χώρος αποτελεί το έναυσμα και την κινητήριο δύναμη στην συνθετική'' ιεροτελεστία'' ενός αρχιτέκτονα. Η μορφοποίηση του, ο χειρισμός του, η αισθητική του και η λειτουργία του δρουν ως αντίκτυπο όχι μόνο στην προσωπική δουλειά του κάθε αρχιτέκτονα αλλά και σε ολόκληρη την κοινωνία καθώς αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι αυτής.

Ο χώρος που θα εξετάσουμε στην συγκεκριμένη εργασία είναι οι φυλακές, ένας τύπος κτιρίων που δεν είναι ευρέως γνωστός στο κοινωνικό σύνολο λογω της εσωστρέφειας και της πολυπλοκότητας του. Ο τύπος των φυλακών διαφέρει από περιοχή σε περιοχή και αυτό οφείλεται στο εκαστωτε σωφρονιστικό σύστημα με αποτέλεσμα να αποτελεί καθρέφτη της κοινωνίας στην οποία ανήκει.

 

 “...δείγμα του πολιτισμού μιας χώρας είναι οι έγκλειστοί της...”

(Fyodor Dostoyevsky , 1821-1881)

Μέσα από την ανάλυση κάποιου χώρου φυλακών μπορεί να προκύψουν πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία όχι μόνο όσον αφορά την αρχιτεκτονική αλλά και τον συνδυασμό της κοινωνίας, της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας. Το σύνολο αυτών των στοιχείων άλλωστε είναι αυτό που θα κρίνει το αν η εκάστοτε φυλακή μπορεί να αναμορφώσει ένα παραπτωματικό άτομο και να το εντάξει στην κοινωνία ξανά σαν άρτια προσωπικότητα. Αυτό σημαίνει πως η αρχιτεκτονική από μόνη της δεν μπορεί να φέρει εις πέρας μια τέτοια αποστολή , για αυτό θα πρέπει να συνεργαστεί με την διοίκηση, τις δραστηριότητες, τις λειτουργίες και την κοινωνική υποστήριξη του κάθε σωφρονιστικού ιδρύματος.

Η έννοια της φυλακής είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τους χώρους εγκλεισμού και βασανιστηρίων των κρατουμένων και όχι με το συνολικό σωφρονιστικό πρόγραμμα που κρύβεται πίσω από την έννοια αύτη. Συνήθως η χρήση της λέξης <<φυλακή>> αυτομάτως φέρει αρνητικά συναισθήματα. Συνοδεύεται από την περιγραφή ενός αφιλόξενου, σκληρού και σκοτεινού χώρου από τον οποίο είναι αδύνατο να διαφύγεις και σωματικά αλλά και πνευματικά. (Αγγελάκη, Μ & Κουρμουλάκη, Α. (2008)

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά που εντοπίσαμε όσον αφορά τους χώρους των φυλακών μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως μέσα στις ίδιες τις κοινωνίες υπάρχουν χώροι που δρουν διαφορετικά από τους υπόλοιπους και λειτουργούν με συνθήκες που αποκλίνουν από τις ιδανικές. Οι χώροι αυτοί επιβάλουν τις συνθήκες στις οποίες οι χρηστές θα ζήσουν και προσαρμόζουν ή μεταβάλουν τα δικαιώματα τους  εξαιτίας της ανάγκης απόδοσης δικαιοσύνης. Η ονομασία που δόθηκε σε αυτούς του ''αλλοτινούς'' χώρους από τον φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ, είναι ''ΕΤΕΡΟΤΟΠΙΕΣ'' (1967) , χώροι από τους οποίους αναδύονται οι αντιφάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας και σκιαγραφούν το σύνολό της μέσα από την ποικιλομορφία της ιδιότυπης αυτής συνύπαρξης.

 

Ο Φουκώ υποστήριξε πως σε κάθε κουλτούρα, σε κάθε πολιτισμό, υπάρχουν πραγματικοί τόποι, τόποι λειτουργικοί, τόποι που έχουν σχεδιαστεί εντός του θεσμού ακόμη και της ίδιας της κοινωνίας, και οι οποίοι αποτελούν κάποιο είδος αντιθέσεων, είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων οι πραγματικές θέσεις, όλες οι υπόλοιπες πραγματικές θέσεις που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται ταυτόχρονα, αμφισβητούνται και ανατρέπονται. (Μισέλ Φουκώ , 1967) Οι φυλακές συγκεκριμένα ανήκουν στις ετεροτοπίες απόκλισης, καθώς φιλοξενούν άτομα τα οποία αποκλίνουν από τον μέσο όρο. Ανήκουν σε ένα σύστημα ανοίγματος και κλεισίματος με αποτέλεσμα να απομονώνονται και να μην είναι προσπελάσιμες για την υπόλοιπη μη προβατική κοινωνία.

Μια άλλη προσέγγιση των χώρων των φυλακών προέρχεται από το βιβλίο του E. Goffman «Τα άσυλα» που ορίζει ως άσυλο «…ένα μέρος διαμονής και εργασίας, όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων διαχωρίζεται από την ευρύτερη κοινότητα, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και διάγει έναν περιοριστικό και αυστηρά διαχειριζόμενο τρόπο ζωής» (Goffman, E., 1968.) Η φυλακή αποτελεί ένα άσυλο και μια μορφή εξουσίας των ομάδων. Η εξουσία έχει ως απώτερο σκοπό τον έλεγχο και αυτός με την σειρά του κρύβει έννοιες όπως η εκπαίδευση και ο κοινός βιος. Όλα μαζί  συγκαταλέγονται σε ένα κοινό πλαίσιο, αυτό της πειθαρχίας.

 

Τα παραπάνω μας βοηθούν να κατανοήσουμε πως ο σχεδιασμός του χώρου των φυλακών δεν είναι ένα απλό συνθετικό ζήτημα αλλά ένα ευαίσθητο κοινωνικό ζήτημα που χρήζει ιδιαίτερης προσέγγισης. Εν έτη 2016 η εξέλιξη της κοινωνίας θα πρέπει να περάσει τα ''τείχη'' τω φυλακών της , να παρατηρήσει τον τρόπο ζωής των πολιτών στις ετεροτοπίες (φυλακές) και να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπει η πολιτεία τους κρατούμενους και τον χώρο τους. Για να μπορέσουμε να επαναπροσδιορίσουμε τους χώρους αυτούς θα χρησιμοποιήσουμε στην συνέχεια την θεωρία του Bachelard για την ποιητική του χώρου.

 

• Εγκλεισμός και κοινωνία - ιστορική αναδρομή

 

Η έννοια του εγκλεισμού

Σε αυτό το κεφάλαιο θ αναφερθούμε στην έννοια του εγκλεισμού και την σχέση του με την εκαστωτε κοινωνία και τις συνθήκες που επικρατούν σε αυτήν. Οι κοινωνικές δομές αποτελούνται από την σύνθεση και συνύπαρξη των πολλαπλών κοινωνικών ''εγώ''. Λειτουργούν ως ένα πλέγμα και αλληλεπιδρούν στον δεδομένο τόπο και χρόνο που υφίσταται η κάθε μικρό-κοινωνία. Το πλέγμα αυτό αποτελείται από μοντέλα σχέσεων τα οποία τις περισσότερες φορές είναι άνισα, αποκλίνουν και συγκρούονται. Για την κοινωνική και ομαδική ευμάρεια λοιπόν θα πρέπει να συνεργαστούν όλες οι ομάδες μαζί σε ένα κοινό χωρικό και χρονικό πλαίσιο. Μέσα σε αυτούς τους κανόνες και περιορισμούς για τα σύνολα συγκαταλέγεται και ο εγκλεισμός ως χωρική έκφραση του περιορισμού. (Γκλινου,Γαβριελατου,2013)

Η άσκηση εξουσίας σε ορισμένες ομάδες ατόμων , απομονώνει τα άτομα από τα κοινά δρώμενα και λειτουργεί πάνω τους ως μια μορφή τιμωρίας. Η μοναξιά, άλλωστε, αποτελεί την βασική προϋπόθεση για την ολική υπακοή (Michel Foucault, 1975, σελ 269) Ο εγκλεισμός βιώνεται ως αποκοπή ενός ατόμου από το οικείο του περιβάλλον και στέρηση υλικών αγαθών και υπηρεσιών.

Μέσα στα σωφρονιστικά ιδρύματα αναπαράγεται με κάθε τρόπο η έννοια της πειθαρχίας που άλλωστε είναι και ο αυτοσκοπός. Ο χώρος των ανθρώπων και των μεταξύ τους σχέσεων οργανώνεται πλέον όχι υπό τις επικρατούσες συνθήκες και ανάγκες αλλά από την επιβολή εξουσίας σε αυτούς. Οι χωρικές επιβολές συνοδεύονται από τον έλεγχο των δραστηριοτήτων και τον καταμερισμό του χώρου  αλλά και των ανθρώπων σε αυτόν.

 

 

Ιστορική αναδρομή

Από την ίδρυση των πρώτων κιόλας κοινωνιών ο άνθρωπος θεωρούσε την ποινή ως αποτέλεσμα οποιουδήποτε εγκλήματος. Το ποινικό καθεστώς περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα τακτικών επιβολής ποινών. Ωστόσο, η επιβαλλόμενη ποινή σχηματίζεται συναρτήσει πολλών παραγόντων. Ο βαθμός σοβαρότητας του εγκλήματος, η δυσαρέσκεια που θα προκληθεί στον παραβάτη και ιδιαίτερα το χωρικό και χρονικό πλαίσιο εντός του οποίου επιβάλλεται και εκτελείται η ποινή, συμβάλλουν στον προσδιορισμό της ανάλογης τιμωρίας. Μάλιστα, ανάλογα με τον τύπο ποινής, οι κοινωνίες διακρίνονται σε κοινωνίες εξορίας (ελληνική κοινωνία κατά την κλασική περίοδο), εξαγοράς (γερμανικές), εγχάραξης (δυτικές κοινωνίες περί το τέλος του Μεσαίωνα) και εγκλεισμού.

Παρακάτω θα αναλυθούν τα χαρακτηριστικά της εκαστοτε εποχής σε σχέση με τις τιμωρίες και τις ποινές που επέβαλε.

 

• Αρχαϊκή εποχή (Γκλινου,Γαβριελατου,2013)

Στην Αθήνα της αρχαϊκής εποχής μέσα από του νόμους του Δράκοντα, γνωστούς και ως ''δρακόντειους νόμους'' επιβάλλεται ο βασανισμός ως τιμωρία και τέτοια παραδείγματα παρατηρούμε έντονα στην Μεσοποτάμια της 2ης χιλιετίας και στους αιρετικούς κατά τον μεσαίωνα.

 

• Αναγέννηση - 17ος αι.

Παρά τις κοινωνικοπολιτιστικές εξελίξεις, η δικαιοσύνη κατά τον 17ο αι. συνεχίζει να θέτει ως ποινή τα δημοσιά βασανιστήρια. Κατά αυτόν τον τρόπο στιγματίζει δημόσια τον παραβάτη ως παράδειγμα αποφυγής για το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο.

 

• Διαφωτισμός - τέλη 18ουαι.

Η περίοδος του Διαφωτισμού αποτελεί κομβικό σημείο για τις ποινές των παραβατών καθώς παύει πια η σωματική τιμωρία και φέρει πλέον την αντίληψη πως ο παραδειγματισμός με τα δημόσια βασανιστήρια είναι αντίγραφο του εγκλήματος.( Foucault, 1975, σελ.109)

Διαχωρίζεται πλέον η απόφαση της ποινής από την εκτέλεση της καθώς οι δημόσιες εκτελέσεις θεωρούνται πια φαύλος κύκλος της βίας.

Η ποινή πλέον εκτελείται μέσω της απώλειας αγαθών και δικαιωμάτων. Ο παραβάτης περιθωριοποιείται , δεν είναι πλέον πολίτης ενός κοινωνικού συνόλου και θεωρείται ''μη κανονικός''.

 

• 19οςαι.

Ο εγκλεισμός λαμβάνει θέση στο ποινικό σύστημα. Στις αρχές ασκούταν κυρίως με ένα μικρό διάστημα κράτησης μέχρι την εκτέλεση της ποινής του παραβάτη, όμως μετά από επίμονες παρεμβάσεις των διαφωτιστών, η ατομική ελευθερία ανάγεται ως ύψιστο αγαθό και η στέρηση πλέον αποτελεί την νέα μορφή τιμωρίας.

Έτσι στις αρχές του 19ου αι. υφίσταται για πρώτη φορά η επιστήμη της Σωφρονιστικής που σχετίζεται με την άρτια θεραπεία και αποκατάσταση του παραβάτη. Η φυλακή λοιπόν ορίζεται πλέον ως χώρος εκτέλεσης της εκαστοτε θεσμοθετούμενης τιμωρίας. Ανάλογα με τα υφιστάμενα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα διαμορφώνεται και ο χώρος των σωφρονιστικών ιδρυμάτων. Σκοπός των χώρων αυτών είναι η παρέμβαση στην ψυχική και σωματική λειτουργία του παραβάτη με σκοπό την συμμόρφωση αυτού και την μελλοντική προσφορά του στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Στα μισά περίπου του 19ου αιώνα η σωφρονιστική επιστήμη επεξεργάζεται όλο και περισσότερο από φιλοσόφους , θεωρητικούς και νομοθέτες με αποτέλεσμα την δημιουργία ενός συστήματος οργάνωσης σωφρονιστικών ιδρυμάτων που χωρίζεται σε δυο κατηγορίες, τα σωφρονιστικά συστήματα κλειστής και ανοικτής μεταχείρισης. Τα κλειστής μεταχείρισης σωφρονιστικά ιδρύματα χωρίζονται σε τέσσερις υποκατηγορίες, το κοινοβιακό, το απομονωτικό, το μεικτό και το προοδευτικό σύστημα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μετάβασης από τα κάστρα και τους πύργους του κοινοβιακού στα κελιά εργασίας του απομονωτικού. (Winfried Reebs, 1983)

Μετά το 1850 κάνει την εμφάνιση του στην Ιρλανδία το προοδευτικό σύστημα ,αποτελώντας την τελευταία εφεύρεση της σωφρονιστικής επιστήμης. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι ο σκοπός βελτίωσης της διαβίωσης του κρατούμενου κατά την διάρκεια της ποινής του. Το 1911 το προοδευτικό σύστημα καθιερώνεται και στην Ελλάδα και εφαρμόζεται μέχρι και σήμερα ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μακροχρόνιων ποινών.

 

 

• 1918 - τέλη Α` Παγκοσμίου πολέμου

 

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έχουμε και πάλι κάποιες αλλαγές όσον αφορά την ελαστικότητα του σωφρονιστικού συστήματος. Πιο συγκεκριμένα η εκτέλεση των ποινών δεν γίνεται πια απαραίτητα υπό τις προϋποθέσεις ενός συγκεκριμένου συστήματος αλλά προτείνεται η εξατομικευμένη μεταχείριση των εγκλείστων.

Έτσι διαμορφώνεται μια ποικιλία τύπου φυλακών ανά εθνικό δίκαιο με διαφορετικούς κανόνες και υπό διαφορετικές συνθήκες. Παραδείγματα αποτελούν οι φυλακές ανηλίκων, ανδρών, γυναικών και ψυχικά διαταραγμένων ατόμων.

Κατά αυτόν τον τρόπο διαμορφώνονται τα σωφρονιστικά συστήματα ανοιχτής μεταχείρισης όπως είναι οι βιομηχανικές και οι αγροτικές φυλακές. Σκοπό του συγκεκριμένου συστήματος αποτελεί η βελτίωση και εκπαίδευση των εγκλείστων κατά την διάρκεια εκτέλεσης της ποινής τους.

 

Η ιστορική αναδρομή περί εγκλεισμού ανά τους αιώνες μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι κοινωνίες αλλάζουν και προσαρμόζονται στις ανθρώπινες ανάγκες και δικαιώματα. Κατά το πέρας των χρόνων το σωφρονιστικό σύστημα έχει σκοπό την κοινωνική επανένταξη των παραβατών του ποινικού κώδικα . Παρ’ όλα αυτά ακόμα και σήμερα συναντάμε βάρβαρες συμπεριφορές απέναντι σε κρατούμενους ακόμα και σε απλά υπόπτους, κυρίως κατά την ανακριτική διαδικασία ( Ιορδανίδου Α. κ.ά., 1996 ) Συμπεραίνουμε έτσι πως ο σωφρονισμός είναι ένας κλάδος που μέχρι και σήμερα συνεχίζει να αναπτύσσεται και να διαμορφώνεται, δυστυχώς όμως με πολύ αργούς ρυθμούς.

 

• Αναφορά στο πανόπτικον και στις ανοιχτές φυλακές - Συγκριτική ανάλυση

 

Η τελειοποίηση των μεθόδων έλεγχου και επιβολής εξουσίας - Πανόπτικον

 

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε δυο βασικούς τύπους φυλακών, πολύ διαφορετικής λογικής μεταξύ τους για να συγκρίνουμε τα πλεονεκτήματα, τα μειονεκτήματα τους αλλά και το αντίκτυπο που έχουν στον τρόπο ζωής των εγκλείστων.

Το πανόπτικον, τύπος φυλακών σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα βασίζεται στην τελειοποίηση της ''κυκλοειδούς'' αρχιτεκτονικής. Ο αρχιτέκτονας υποστηρίζει πως ο ιδανικός τρόπος ολικής επιθεώρησης και ελέγχου είναι αυτός που επιτυγχάνεται με μια μόνο ματιά.

Η διάταξη του συγκεκριμένου είδους φυλακών αρθρώνεται ως εξής : στο κέντρο των φυλακών υπάρχει ο πύργος ελέγχου από τον οποίο επιτυγχάνεται άμεση οπτική επαφή προς όλες τις κατευθύνσεις, και κατά συνέπεια προς όλη την κυκλική περιφέρεια των φυλακών στην οποία παρατάσσονται τα κελιά. Σε κάθε κελί φιλοξενείται ένας μόνο κρατούμενος ο οποίος δεν έχει οπτική επαφή με τα γειτονικά κελιά καθώς υπάρχουν τείχη που αποκλείουν τα κελιά μεταξύ τους. Ο αρχιτέκτονας υποστήριζε πως κατά αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται ο πλήρης έλεγχος και μπορεί να αποφθεχθεί οποιαδήποτε μαζική μορφή απόδρασης από τους κατάδικους. Ο φύλακας στον πύργο, είναι γνωστός στο έργο του αρχιτέκτονα και ως ''αόρατος'' φύλακας , καθώς εκείνος έχει άμεση οπτική επαφή με τους κρατούμενους ενώ εκείνοι δεν έχουν με αυτόν. Έτσι προκαλείται στον κρατούμενο η εντύπωση πως παρακολουθείται διαρκώς ενώ στην πραγματικότητα η επιτήρηση μπορεί να είναι σποραδική. Για την επίτευξη του στόχου αυτού ο αρχιτέκτονας εκτός από τα πατζούρια στα παράθυρα του πύργου ελέγχου, σκέφτηκε να διαχωρίσει το εσωτερικό του κατά τέτοιον τρόπο ώστε η παραμικρή ακτίνα φωτός να μην προδίδει την παρουσία του φύλακα μέσα σε αυτόν.

Η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική επίλυση αρχίζει να πραγματοποιείται σε ιδρύματα στα οποία πρέπει να συνυπάρξουν πολλά άτομα μαζί και σε σχετικά μικρούς χώρους.Συμπεραίνουμε έτσι πως το πανοπτικον μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε χώρους που έχει κανείς να αντιμετωπίσει διαφορετικού είδους άτομα που εξαναγκάζονται σε ένα κοινό έργο. Αποτελεί μια τελειοποιημένη μέθοδο επιβολής εξουσίας καθώς επιτρέπει την πλήρη άσκηση ελέγχου με τη χρήση του ελάχιστου προσωπικού.

​

Η έννοια της ανοιχτής φυλακής

 

Ο όρος ''ανοικτή φυλακή'' είναι από τις πιο ελαστικές μορφές σωφρονιστικού συστήματος και αρχικά είχε αναφερθεί ως ''ανοικτή έκτιση της στερητικής ποινής. Η εμφάνιση των ανοικτών φυλακών συνέβαλε στην επανεξέταση του θεσμού της φυλακής. Ήταν το έναυσμα για την μετάβαση από τα κλειστά τύπου ιδρύματα σε ένα διαφορετικό καθεστώς ελευθερίας. Αυτό που πρεσβεύει ο συγκεκριμένος τύπος φυλακών είναι η εξελικτική πορεία του κρατουμένου προς την αποφυλάκιση μέσα από ένα σύστημα αρχών ελευθερίας που θα εξετάσουμε στην συνέχεια.

Συγκεκριμένα στο παγκόσμιο συνέδριο ποινικής και σωφρονιστικής στην Χάγη (1950) ορίστηκε ότι «αυτό που αποτελεί ανοικτό ίδρυμα δεν εξαρτάται από την εξωτερική έποψη του ιδρύματος, αλλά προσδιορίζεται από το βαθμό εμπιστοσύνης που προσδίδεται στους ανθρώπους…» και «δεν θα έπρεπε κάποιος να ορίσει το ανοικτό ίδρυμα με όρους τοίχων, κιγκλιδωμάτων και κελιών, αλλά μάλλον με όρους εμπιστοσύνης που δείχνεται στους ανθρώπους»

Στην συνέχεια, το 1955, εισάγονται νέες ιδέες περί μειωμένης επίβλεψης και ο όρος των ανοικτών φυλακών αναδιαμορφώνεται εστιάζοντας πλέον στους μειωμένους όρους ασφαλείας.

Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον τρόπο λειτουργίας των ανοικτών φυλακών είναι τα εξής :

α) η έλλειψη υλικών και φυσικών εμποδίων κατά των αποδράσεων

β) το εφαρμοζόμενο (πειθαρχικό) σύστημα το οποίο στηρίζεται στην

ηθελημένη πειθαρχία και το αίσθημα ευθύνης του κρατουμένου (

Σύμφωνα με την Αρχιμανδρίτου, Μ (2002) η εξελικτική πορεία του κρατουμένου προς την αποφυλάκιση επιτυγχάνεται μέσω μια σειράς αρχών προς την ελευθερία. Οι αρχές αυτές αφορούν πρωτίστως στην προσωπική ευθύνη , στην εμπιστοσύνη, στην θέληση για εξέλιξη, στην ομαλοποίηση και στην εγγύτητα. Εστιάζοντας και αναλύοντας την αρχή της εγγύτητας , υποστηρίζεται πως οι χώροι των φυλακών πλέον πρέπει να τοποθετούνται μέσα στον αστικό ιστό. Μάλιστα προτείνεται η διανομή των κρατουμένων σε ίδρυμα όσο πιο κοντά στην κοινότητα από την οποία προέρχονται έτσι ώστε να αποκτήσουν άνεση και έντονους δεσμούς με τον περιβάλλοντα χώρο.

Η εγγύτητα όμως μπορεί να εντοπιστεί εκτός από τις χωρικές παραμέτρους και στις σχέσεις μεταξύ κρατούμενου και προσωπικού. Έτσι στις ανοικτές φυλακές ο αριθμός των κρατουμένων προτείνεται να είναι μικρός ώστε να έχουν άμεση επαφή με το προσωπικό και να μεταχειρίζονταιο καθένας αναλόγως τις ιδιαιτερότητες και ειδικές του ανάγκες.

Προχωρώντας στην ανάλυση της αρχής της ομαλοποίησης διαπιστώνουμε πως μεταφράζεται ως απομάκρυνση από τις κλασικές μορφές εξαναγκαστικού τύπου επανακοινωνικοποίησης και ταυτίζεται με την εξομοίωση των συνθηκών της φυλάκισης με εκείνες που υφίστανται στο χώρο της κοινότητας. (Αρχιμανδρίτου, Μ., 2000.)

Συμπεραίνουμε πως μέσω των διαφορετικών μεθόδων εφαρμογής των παραπάνω αρχών λειτουργούν τα ανοικτού τύπου ιδρύματα.

 

Συγκριτική ανάλυση

 

Τα κλειστού τύπου ιδρύματα με την τυπολογία του πανόπτικον, έχουν σαν προτερήματα να δημιουργούν μια μεταξύ φυλακισμένου και φύλακα, επιτρέπουν την τελειοποίηση της άσκησης της εξουσίας, περιορίζουν τον αριθμό εκείνων που ασκούν την εξουσία, πολλαπλασιάζουν τον αριθμό εκείνων στους οποίους ασκείται η εξουσία και ενισχύουν οποιοδήποτε επιβαλλόμενο μηχανισμό εξουσίας. Τα μειονεκτήματα τους είναι πως η εφαρμογή των σχεδίων σε μεγάλη κλίμακα δεν επιτρέπει καλή οπτική επαφή, το ένα τρίτο των κελιών μένει χωρίς ήλιο και τα σχεδία δεν προσφέρουν δυνατότητα για τον ποιοτικό διαχωρισμό των κρατουμένων.

 

Τα ανοιχτού τύπου ιδρύματα με τον όρο ''ανοικτές φυλακές'' , έχουν σαν προτερήματα να διευρύνουν τις δυνατότητες χρήσης του χρόνου των κρατουμένων,

να ελαστικοποιούν το διάγραμμα μετακίνησης στον εντός ή εκτός του ιδρύματος χώρο, να τίθενται στις παρυφές του ποινικού ελέγχου σε αντίθεση με τα κλειστού τύπου ιδρύματα που τίθενται στο ''σκληρό'' κέντρο και να επιχειρούν να εξαλείψουν την ιδρυματοποίηση και την εγκληματοποίηση μέσω της ιδεολογίας τους. . Τα μειονεκτήματα τους είναι πως σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με το καθεστώς της ανοικτής φυλακής, υπάρχει η απειλή της επιστροφής σε κλειστό σύστημα, επιτρέπονται παρεκκλίσεις που διαφοροποιούν τη θέση του ανοικτού καθεστώτος στο πεδίο έκτισης της ποινής, συναρτήσει της χώρας και της χρονικής περιόδου και είναι αυξημένος ο κίνδυνος για μαζικές διαφυγές λογω των μειωμένων μέτρων ασφαλείας.

 

• Η αρχιτεκτονική των φυλακών - το κελί

 

Το κελί, είναι η κατοικία του εγκλείστου. Για την υγιή διαβίωση του όμως δεν πρέπει ο εγκλεισμός του σε αυτό να είναι συνεχής γιατί τότε παραπέμπει σε βασανιστικό χαρακτήρα σωφρονισμού. Το κελί για τον κρατούμενο πρέπει να είναι ένας χώρος απομόνωσης, ανάπαυσης και προβληματισμού. Πρέπει να του δίνει την δυνατότητα να ηρεμεί, να μετανοεί, και να νιώθει την ψυχική ελευθερία που μπορεί να του προσφέρει ο προσωπικός του χώρος.

 

Τα συνθετικά στοιχεία ενός κελιού όσον αφορά την χωρική του υπόσταση είναι οι τοίχοι που το περιβάλλουν, το παράθυρο , το οποίο δεν υπάρχει σε όλα τα είδη φυλακών και αν υπάρχει καλύπτεται με κάγκελα και η πόρτα που είναι συνήθως καγκελόπορτα για να υπάρχει οπτική επαφή με τον κρατούμενο, είτε μεταλλική συμπαγής με κατασκοπευτική τρύπα στο κέντρο.

 

Ο σχεδιασμός του χώρου, και συγκεκριμένα ενός κελιού φυλακών έχει την δύναμη να επηρεάσει σε κάποιο βαθμό στην ψυχική κατάσταση τουκρατουμένου. Ανάλογα με την ατμόσφαιρα που δημιουργεί μπορεί να επιταχύνει η να επιβραδύνει την ψυχική ανάρρωση του κρατουμένου, να εμποδίσει η να επιτρέψει τις κοινωνικές συναναστροφές και να παρακινήσει η να εμποδίσει την σκέψη και τους προβληματισμούς του κάθε έγκλειστου.

 

Για να γίνει κατανοητό το πως οι χωρικές συνθήκες που επικρατούν σε ένα κελί μπορούν να επηρεάσουν την ψυχοσύνθεση του ατόμου θα αναλύσουμε παρακάτω τα συνθετικά στοιχεία της ατμόσφαιρας ενός κελιού : το φως, το χρώμα, τον αερισμό και την ακουστική.

 

• ΦΩΣ

Ο φωτισμός στα κελιά είναι συνήθως τεχνητός καθώς το άνοιγμα που μπορεί να υπάρχει στον χώρο είναι ανεπαρκές για φυσικό φωτισμό. Τα φωτά σε κάθε κελί είναι συνήθως δυο. Ένα το οποίο έχει και την μεγαλύτερη ένταση και ελέγχεται είτε από τον κρατούμενο είτε από την διοίκηση και ένα μικρότερης έντασης που ανάβει όταν το πρώτο σβήνει. Η ένταση του όμως είναι τέτοια ώστε να υπάρχει οπτική επαφή με τον κρατούμενο ακόμα και όταν κοιμάται. Μαρτυρίες κρατουμένων δείχνουν πως το συνεχόμενο φως είναι βασανιστικό και πολλές φορές πρέπει να σκεπάζουν το κεφάλι τους για να καταφέρουν να κοιμηθούν. («Στην ειδική μονάδα κράτησης της Indiana η λάμπα έντασης 40 Watt βρίσκεται πάνω από την τουαλέτα. Ανάμεσα στις 9:00μμ και τις 5:00πμ την ελέγχει ο κρατούμενος, ενώ την υπόλοιπη ώρα ελέγχεται από τη διεύθυνση και είναι συνήθως ανοικτή. Ακόμα όμως και όταν είναι κλειστή υπάρχει ένα νυχτερινό φως των 7 Watt αναμμένο.» Cold Storage , 1997, σελ.17) Ο ι χωρικές αυτές συνθήκες έχουν σαν αποτέλεσμα την απώλεια προσανατολισμού ημέρας-νύχτας. (Cold Storage – 1997, σελ.17)

 

• ΧΡΩΜΑ

 

Το επικρατέστερο χρώμα των κελιών είναι το λευκό. Χρώμα που επηρεάζει δραματικά την όραση όταν έρχεται σε επαφή με τον συνεχή φωτισμό . Η καθημερινή τριβή της όρασης σε ένα συγκεκριμένο χώρο με αυτό το χρώμα μειώνει νοητά την ύπαρξη των περιγραμμάτων και χάνεται έτσι σταδιακά η ύπαρξη του χώρου και του χρόνου. Σύμφωνα μάλιστα με την θεωρία των χρωμάτων, «Το μάτι ούτε θέλει ούτε μπορεί να παραμείνει επί μακρόν σε μία ομοιόμορφη κατάσταση που καθορίζεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο.» (Johann Wolfgang von Goethe, 2008, σελ.94). Παράλληλα το χρώμα έχει επιπτώσεις στην αντίληψη καθώς βιώνεται ψυχικά στο υποσυνείδητο από τον χρήστη του χώρου. Έτσι η χρωματική μονοτονία που υπάρχει στον χώρο των κελιών αποδυναμώνει τα αισθήματα του.

​

​